Engelli sigortalı çalıştırılmasına ilişkin hazine desteği ve hesaplanması.

Avukat Haydar ŞENÖZ

İnsan oğlu ne yazık ki çeşitli durumlarda sağlığını kaybedebilmektedir. Doğuştan veya doğduktan sonra sağlığını kaybedebilmekte engelli hale gelebilmektedir. Ancak hayat devam etmektedir. Ve bir şekilde geçimini sağlaması gerekmektedir. Ülkemizde işsizlik oranı yüksek olduğu gibi engelli olan insanlarımız için durum daha da olumsuz bir seyir izlemektedir

Bu durumun düzeltilebilmesi amacıyla devlet olarak bazı Kanuni düzenlemeler yürürlüğe konulmuştur. İş Kanununda getirilmiş olan engelli personel çalıştırılma zorunluğu bu düzenlemelerden birisidir. Yine engelli vatandaşlarımızın çalışma hayatına katılmalarını kolaylaştırmanın bir yolu olarak 4857 sayılı Kanun’un 30. maddesi ile engellileri çalıştıran işverenlere yönelik Hazine prim desteği uygulaması getirilmiştir. Bu destekten genel olarak özel sektör işverenleri faydalanabilmektedir. Destek kapsamındaki sigortalıların 5510 sayılı Kanun hükümlerine göre belirlenen prime esas kazanç alt sınırı üzerinden hesaplanan sigorta primine ait işveren hisselerinin tamamı Hazinece karşılanmaktadır.

Yazımızda, yukarıda açıklanan düzenlemeler çerçevesinde, engelli sigortalıların sosyal güvenlik primlerine ilişkin Hazine desteği ve desteğin 2020 yılı asgari ücreti dikkate alınarak hesaplanacak tutarı hakkında açıklamalar yapılacaktır.

2. ENGELLİ KAVRAMI VE ENGELLİ ÇALIŞTIRMA ZORUNLULUĞU VE CEZASI

Konuya ilişkin olarak hesaplamaları belirtmeden önce engelli kavramı ve engelli çalıştırılma zorunluluğu birlikte kısaca bahsedilmeye çalışılmıştır;

2.1. Engelli Çalıştırma Zorunluluğu

4857 sayılı yasa ile özel sektör ve kamu işyerlerine Engelli ve Eski Hükümlü çalıştırma zorunluluğu getirilmiş ancak 5763 sayılı Kanun ile yapılan değişiklikle özel sektör işverenlerinin Eski Hükümlü çalıştırma zorunluluğu kaldırılmıştır.

Mevcut durumda 4857 sayılı Kanunun 30’ uncu maddesi, 50 ve üzeri işçi çalıştıran özel sektör işyerlerine çalışan işçi sayısının %3’ ü engelli, kamu işyerlerine ise %3’ ü engelli, %2’ si de eski hükümlü işçi çalıştırma yükümlülüğü getirmektedir.

İşvenler bu konuda eksik bilgi sahibi olabildiğinden, gerekli şartları taşıdıkları yani 50 ve üzeri işçi çalıştırdıkları halde engelli işçi çalıştırmadıkları için yüklü cezalar ile karşılaşmaktadırlar.

İşverenler ceza ile karşılaşmamak için işçi sayıları 50 ve daha fazla olduğunda İŞKUR aracılığıyla gerekli yüzdeyi tutan sayıda işçiyi işyerlerinde çalıştırmalıdırlar.

İşçi sayısının hesabında aynı işverene ait aynı il içindeki bütün işyerlerinde çalışan işçi sayısının toplamı dikkate alınır. Ayrıca kısmi zamanlı çalışan işçilerin çalışma gün ve saatleri

de toplanarak hesaba katılır. Yani aynı il içerisinde 4 farklı işyeri olan işverenin birinci işyerinde 18, ikinci işyerinde 20, üçüncü işyerinde 33, dördüncü işyerinde 4 tam zamanlı işçi çalışıyorsa her işyerinde 50’ den az çalışan olduğu için engelli işçi çalıştırma yükümlülüğünden muaf olamayacaktır. Aynı işverene ait aynı ilde bulunan dört iş yerinde çalışan toplam 75 işçi olduğundan çalıştırmakla yükümlü olunan engelli işçi sayısı bu rakam üzerinden hesaplanacaktır [75 x %3 = 2,25]. Kanuna göre yarıma kadar olan küsürler dikkate alınmadığından, yarım ve üzerindeki küsürler ise tama dönüştürüleceğinden, ilgili işveren en az 2 adet engelli işçi çalıştırmak zorundadır.

Engelli sigortalı çalıştırma zorunluluğu, hem özel sektör işyerleri için hem de kamuya ait işyerleri için düzenlenmiştir. Buna göre;

a) 50 veya daha fazla işçi çalıştırılan özel sektör işyerlerinde %3 engelli, kamu işyerlerinde ise yüzde %4 engelli çalıştırılması zorunludur.

b) Tarım ve orman işlerinin yapıldığı işyerlerinden 51 veya daha fazla işçi çalıştırılan özel sektör işyerlerinde %3 engelli, kamu işyerlerinde ise %4 engelli çalıştırılması zorunludur.

İşverenler bu zorunluluklarını yerine getirirken engellileri meslek, beden ve ruhi durumlarına uygun işlerde çalıştırmakla da yükümlüdürler.

Engelli çalıştırma zorunluluğuna ilişkin uygulamalarda aşağıda sayılan işyerleri de özel sektör işyeri olarak kabul edilir:

– Mahalli idarelerin ve bağlı kuruluşlarının 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu2 hükümlerine göre kurdukları şirketler ile kooperatifler.

– 4603 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası, Türkiye Halk Bankası Anonim Şirketi ve Türkiye Emlak Bankası Anonim Şirketi Hakkında Kanun3 kapsamındaki bankalar, borsalar ve bunların müessese, teşebbüs, işletme ve iştirakleri ile sermayesinin tamamı Hazineye ait olup 406 sayılı Telgraf ve Telefon Kanunu ile kurulmuş kuruluşlar.

– Kamu kurum ve kuruluşlarının vizeye tabi olmadan işçi çalıştırılan eğitim ve dinlenme tesisi, misafirhane, kreş, anaokulu, spor tesisi, yemekhane ve benzeri sosyal tesisleri.

2.2. Engelli Kavramı

Yurtiçinde İşe Yerleştirme Hizmetleri Hakkında Yönetmelik, kimlerin engelli sayılacağını açıklamıştır.

Anılan yönetmelik hükmüne göre engelli, doğuştan ya da sonradan herhangi bir nedenle bedensel, zihinsel, ruhsal, duyusal ve sosyal yeteneklerini çeşitli derecelerde kaybetmesi nedeniyle toplumsal yaşama uyum sağlama ve günlük gereksinimlerini karşılamada güçlükleri olan ve korunma, bakım, rehabilitasyon, danışmanlık ve destek hizmetlerine ihtiyaç duyan kişilerden tüm vücut fonksiyon kaybının en az yüzde kırk olduğu sağlık kurulu raporu ile belgelenenleri ifade etmektedir.

2.3.Engelli Personel Çalıştırılmamasının Cezası

Kanunun belirtmiş olduğu engelli personelin çalıştırılmaması durumunda da bir cezai yaptırım söz konusu olacaktır.

4857 sayılı Kanunun 101’ inci maddesine göre 2020 yılında engelli işçi çalıştırmakla yükümlü olan işveren, çalıştırmadığı her engelli işçi için çalıştırmadığı her ay 3.985,00-TL idari para cezası ile karşı karşıya kalacaktır.

Örneğimizdeki işveren için bir hesap yapacak olur isek; çalıştırmak zorunda olduğu 2 engelli işçiyi çalıştırmayan işveren her ay için 2 x 3.985,00 = 7.970,00-TL idari para cezası ödemek durumunda kalacaktır.

Genellikle işverenlerin engelli işçi çalıştırmamanın cezası ile engelli işçi çalıştırma maliyetinin (aylık ücreti + sigorta primi) birbirine yakın olduğunu düşünerek engelli işçi çalıştırmak yerine idari para cezası ödemeyi tercih ettikleri görülmektedir. Kanaatimizce bu davranış, engelli işçi istihdamına sağlanan sigorta prim teşvikinden haberdar olmamaktan kaynaklanmaktadır

3. ENGELLİ SİGORTALI HAZİNE DESTEĞİNİN KAPSAM VE ŞARTLARI

Engelli sigortalı çalıştıran işverenlere yönelik Hazine prim desteği 4857 sayılı Kanun’un 30. maddesi ile getirilmiştir. Bu destekten yararlanılabilmesi için, yukarıda belirtildiği ve Yurtiçinde İşe Yerleştirme Hizmetleri Hakkında Yönetmeliğinin 3. maddesinde düzenlendiği üzere,çalıştırılan sigortalıların tüm vücut fonksiyonunu en az %40 oranında yitirdiğinin sağlık kurulu raporu belgelenmesi gerekmektedir.

Daha önce engelli çalıştırma zorunluluğu kontenjanı kapsamında çalıştırılan engelli sigortalılar ile kontenjan sayısından fazla çalıştırılan engelliler ve engelli çalıştırma zorunluluğu olmayan işyerlerinde çalıştırılan engelli sigortalılar hakkında farklı oranlarda Hazine desteği uygulanıyordu. Engelli çalıştırma zorunluluğu kapsamında çalıştırılan engelliler için 5510 sayılı Kanun hükümlerine göre belirlenen prime esas kazanç alt sınırı üzerinden hesaplanan sigorta primine ait işveren hisselerinin tamamı Hazinece karşılanırken, engelli çalıştırma zorunluluğu kapsamında çalıştırılmayan engelliler için prime esas kazanç alt sınırı üzerinden hesaplanan sigorta primine ait işveren hisselerinin yarısı Hazinece karşılanıyordu.

Ancak 6518 sayılı Kanun ile söz konusu farklılığa son verilmiştir. Buna göre, işverenlerin 4857 sayılı Kanun’un 30. maddesi kapsamında zorunlu olarak çalıştırılıp çalıştırılmadığına bakılmaksızın, engelli tüm sigortalıların 5510 sayılı Kanun hükümlerine göre belirlenen prime esas kazanç alt sınırı üzerinden hesaplanan sigorta primine ait işveren hisselerinin tamamı Hazinece karşılanacaktır.

Engelli olmayan veya engelli olmakla birlikte engellilik oranı %40’ın altında olan sigortalılardan dolayı söz konusu teşvikten yersiz yararlanılmasının önüne geçilmesi amacıyla, Sosyal Güvenlik Kurumu’nca düzenleme yapılmasına gereksinim duyulmuştur. Bu amaçla engelli sigortalıların öncelikle e-Bildirge giriş ekranlarında mevcut “Engelli ve İşsizlik Teşvik Yönetimi” ekranı vasıtasıyla sisteme tanımlanmış olması şartı getirilmiştir. “Engelli ve İşsizlik Teşvik Yönetimi” vasıtasıyla tanımlanmamış olan sigortalılar için aylık prim ve hizmet belgelerinin düzenlenmesi sırasında engelli teşvikinden yararlanılması da mümkün olamayacaktır.

Engelli çalıştıran işverenlerden sadece özel sektör işletmeleri, söz konusu Hazine prim desteğinden faydalanabilecektir. Kamu kurum ve kuruluşlarında çalıştırılan engelliler için Hazine prim desteğinden yararlanılamayacaktır.

İşverenlerin çalıştırdıkları için Hazine prim desteğinden yararlanabilmesi için aşağıdaki şartları yerine getirmesi gerekmektedir:

– Aylık prim ve hizmet belgelerinin yasal süresi içerisinde Sosyal Güvenlik Kurumu’na vermek.

– Sigortalıların tamamına ait sigorta primlerinin sigortalı hissesine isabet eden tutarın tamamını ödemek.

– Hazinece karşılanmayan işveren hissesine ait tutarı ödemek.

Yukarıda belirtildiği üzere işverenlerin engelli teşvikinden yararlanabilmek için sosyal güvenlik primlerinin sigortalı hissesini ve işveren hissesinin Hazinece karşılanmayan kısmını yasal süresinde ödemeleri şartı bulunmamaktadır. İşverenler, yapmaları gereken ödemeleri yasal süre aşıldıktan sonra yapsalar dahi teşvikten yararlanabilirler. Ancak Sosyal Güvenlik Kurumu’na Hazine tarafından yapılacak ödemenin gecikmesinden kaynaklanan gecikme zammı, işverenden tahsil edilir. Ayrıca, engelli çalıştırmanın teşviki için Hazinece karşılanan tutarlar gelir/kurumlar vergisinde gider veya maliyet unsuru olarak dikkate alınmaz.

4. ENGELLİ SİGORTALI HAZİNE DESTEĞİ TUTARININ HESAPLANMASI

Engelli sigortalıların sosyal güvenlik primlerine ilişkin tutar 5510 sayılı Kanun gereğince belirlenen prime esas kazanç tutarı yani İş Kanunu’na göre belirlenen asgari ücret tutarı üzerinden hesaplanacak işveren hissesi kadardır. Dolayısıyla asgari ücret üzerinden ücret alan bir engelli sigortalının sosyal güvenlik primlerinin işveren hissesinin tamamı Hazinece karşılanacaktır. Aşağıda çeşitli örnekler yoluyla bu hususa açıklık getirilmeye çalışılmıştır;

Örnek-1: Teşvik kapsamında olan ve asgari ücret üzerinden ücret alan engelli bir sigortalı için Hazine desteği aşağıdaki gibi hesaplanacaktır.

Sigorta primi işveren hissesi toplamı: 2.943,00 x %20,5 = 603,32.-TL.

Hazine desteği tutarı: 2.943,00 x %20,5 = 603,32.-TL.

İşveren tarafından ödenecek sigorta primi işveren hissesi: 0

Örnek-2: Teşvik kapsamında olan ve aylık brüt 3.500.-TL. ücret alan engelli bir sigortalı için Hazine desteği aşağıdaki gibi hesaplanacaktır.

Sigorta primi işveren hissesi toplamı: 3500 x %20,5 = 717,50.-TL.

Hazine desteği tutarı: 2.943,00 x %20,5 = 603,32.-TL.

İşverenin ödeyeceği sigorta primi işveren hissesi: 717,50 – 603,32= 114,18.-TL.

Engelli sigortalı çalıştırılması nedeniyle uygulanan Hazine desteği 5510 sayılı Kanun’un 81. maddesinin birinci fıkrasının (ı) bendi kapsamında uygulanan 5 puanlık prim indirimi ile birlikte de uygulanabilmektedir. Ancak 5510 sayılı Kanunun anılan bendi kapsamında uygulanan 5 puanlık prim indiriminin başkaca destek veya teşviklerle birlikte uygulandığı dönemler için öncelikle 5 puanlık prim indiriminin uygulanacağına dair hüküm bulunmaktadır. Bu husus da dikkate alınarak engelliler için uygulanan Hazine desteği aşağıda örneklerle hesaplanmıştır.

Örnek-3: Aylık brüt 3.200.-TL. ücret alan engelli bir sigortalı için Hazine desteğinden yararlanıldığı ve işyerinin 5 puanlık prim indirimi kapsamında olduğu varsayıldığında sigorta primi işveren hissesi aşağıdaki gibi hesaplanacaktır.

Sigorta primi işveren hissesi toplamı: 3200 x %20,5 = 656.-TL.

5 puanlık prim indirimi: 3200 x %5 = 160.-TL.

Hazine desteği tutarı: 2.943,00 x %15,5 = 456,17.-TL.

Toplam destek tutarı: 160 + 456,17= 616,17.-TL.

İşverenin ödeyeceği sigorta primi işveren hissesi: 656 – 616,17 = 39,83-TL.

5. SONUÇ

Anayasamıza göre Türkiye Cumhuriyeti devleti sosyal bir devlettir. Sosyal devlet olmanın bir gereği olarak engelli vatandaşlarımızın iş bulabilmelerini kolaylaştıracak bazı tedbirler alınmıştır. Bu tedbirlerden birisi de 4857 sayılı İş Kanunu ile getirilen engelli çalıştırma zorunluluğudur. Konuyu düzenlemek üzere 25/04/2009 tarih ve 27210 sayılı Resmi Gazetede “Yurtiçinde İşe Yerleştirme Hizmetleri Hakkında Yönetmelik” yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.

4857 sayılı Kanunun 30. maddesi ile engelli sigortalı çalıştıran işverenlere yönelik getirilen Hazine prim desteği, işverenlerin işçilik maliyetlerini azalttığından engellilerin çalışma yaşamına katılmalarını kolaylaştıracak, dolaylı yollardan birçok sosyal sorunu ortadan kaldıracaktır.

Makalemizde belirtilen düzenlemeler kapsamında engellilerin daha kolay iş bulmalarını sağlamak için, işletmelerin engelli çalıştırma zorunluluklarına ilişkin düzenlemeler yapılmıştır. Ayrıca işverenlerin engellileri işe almalarını teşvik etmek amacıyla, çalıştırılan engellilerin sigorta primlerinin bir kısmının Hazinece karşılanması hüküm altına alınmıştır.